Mô hình Khóm-Cau-Dừa: Ứng dụng mô hình nông nghiệp sáng tạo để sản xuất dứa chất lượng cao
Chủ sở hữu kiến thức: Chú Tư Việt
1. Thông tin địa phương
Kiên Giang là một tỉnh của Việt Nam, nằm ở vùng đồng bằng sông Cửu Long thuộc miền Nam Việt Nam. Nổi tiếng với nghề cá và trồng lúa. Diện tích tỉnh là 6296 km² với bờ biển dài 200 km và 105 đảo lớn nhỏ, trong đó đảo lớn nhất là đảo Phú Quốc.
Kiên Giang có ba dân tộc Kinh, Hoa và Khmer cùng sinh sống; Trong đó, người Khmer chiếm hơn 13% dân số tỉnh, đứng thứ ba ở Đồng bằng sông Cửu Long, sau tỉnh Sóc Trăng và Trà Vinh. Với điều kiện đất đai và thời tiết thuận lợi, cù lao Tắc Cầu thuộc huyện Châu Thành, Kiên Giang được biết đến là nơi có loại dứa ngon nhất miền Nam với h ương vị đặc biệt.
2. Bối cảnh
Tắc Cậu là tên gọi mà người dân địa phương thường dùng để gọi xã Bình An, huyện Châu Thành. Bình An cách thị trấn Minh Lương khoảng 5 km và cách thành phố Rạch Giá 20 km, tỉnh Kiên Giang. Bởi vì được bao bọc bởi hai con sông Cái Bé và Cái Lớn nên tạo thành một ốc đảo, còn gọi là cù lao.
Đi vòng quanh cù lao Tắc Cậu, bên ngoài được bao bọc bởi những lớp dừa nước xanh mướt, bên trong vườn là mô hình kinh tế sinh thái ba tầng (khóm, cau, dừa) tạo nên một khung cảnh vô cùng đẹp mắt. Với điều kiện đất đai và thời tiết thuận lợi, cù lao Tắc Cậu thuộc huyện Châu Thanh, Kiên Giang, được biết đến là nơi có loại dứa ngon nhất miền Nam với hương vị đặc biệt. Ngày nay, nông dân Bình An còn tận dụng nước mương dưới ruộng khóm, cau, dừa để nuôi cá, tôm nước ngọt.
3. Vấn đề cần giải quyết
Làm thế nào để nông dân trồng dứa ngon bằng mô hình sinh thái ba tầng và nâng cao thu nhập?
4. Phương pháp:
* Loại kiến thức bản địa được áp dụng?
Một mô hình trồng xen canh thế kỷ: Khóm - Cau - Dừa ở Kiên Giang. Mô hình trồng xen canh khóm (dứa), cau và dừa được người Hoa di cư du nhập vào Kiên Giang cách đây gần một thế kỷ.
Cù lao Tắc Cậu, một hòn đảo nằm giữa hai sông Cái Lớn và Cái Bé đổ ra Biển Tây, sở hữu điều kiện đất đai phù hợp cho trồng khóm do độ mặn và độ chua của đất. Tuy nhiên, để trồng khóm thành công, nông dân phải đào kênh và xây dựng đê cao để chống ngập úng. Bao quanh đảo là hệ thống đê và đường giao thông, mỗi vườn đều được trang bị cống thoát nước một chiều để thoát nước khi thủy triều xuống.
Khi cây khóm đã phát triển ổn định, nông dân tận dụng đất trống dọc theo kênh và đê để trồng xen cây cau và dừa. Cây cau, ở tầng cao nhất, tiếp theo là cây dừa, và cây dứa tạo thành tầng thấp nhất, tạo nên một mô hình kinh tế sinh thái ba tầng độc đáo.
Ba loại cây này không chỉ phát triển mạnh trong môi trường này mà còn thể hiện mối quan hệ cộng sinh, hỗ trợ sự phát triển của nhau. Khi cây khóm được chăm sóc bằng phân bón và tưới tiêu, lợi ích sẽ mở rộng đến các cây cau và dừa lân cận. Ngược lại, trong mùa khô, cây cau và dừa tạo bóng mát, che chắn cho cây khóm và thúc đẩy sự phát triển của chúng. Đáng chú ý, ngay cả khi giá của một loại trái cây giảm trong mùa thu hoạch, hai loại còn lại có thể bù đắp, đảm bảo thu nhập ổn định cho nông dân.
* Loại kiến thức khoa học được áp dụng?
Hầu hết nông dân trồng dứa ở khu vực Tắc Cậu chủ yếu theo phương thức truyền thống và ít áp dụng khoa học kỹ thuật. Phân bón chính được sử dụng là phân NPK hỗn hợp (một số nông dân mua các thành phần riêng lẻ và trộn lẫn). Phân bón được bón cho cả ba loại cây cùng lúc, tăng hiệu quả sử dụng phân bón.
Hiện tại, một hộ gia đình đã tạo ra phân bón hữu cơ từ chất thải thực vật (lá dừa, lá cau khô, nghiền nhỏ, ủ với phân cá và vi sinh vật) và bón lại cho vườn. Họ cũng đã lắp đặt hệ thống tưới phun trong mùa khô để giúp cây khóm duy trì sinh trưởng. Hộ gia đình này đã được chọn làm điểm tham quan của Hợp tác xã Nông dân sáng tạo (IFC).
5. Giải pháp
Giải pháp tổng quan
Bước 1: Trước khi trồng, phải đào đất lên thành luống để nâng cao mặt đất.
Bước 2: Sau khi trồng khóm, trồng xen cây cau và dừa.
Bước 3: Đợi đến khi khóm được trồng với mật độ 50x50 cm, sau đó trồng cây cau thành một hàng dọc theo mép luống, cách nhau 1,6 mét để thuận tiện cho việc leo trèo và thu hoạch.
Bước 4: Cây dừa được trồng thưa, chỉ khoảng 1/3 mật độ của vườn dừa chuyên canh.
Bước 5: Các mương nhỏ lấy đất để tạo thành luống được dùng để chứa xác bã thực vật (lá dừa khô, lá cau khô, vỏ dừa, bụi khóm cũ, cỏ dại…)
Bước 6: Sau 2-3 năm, những thứ này phân hủy thành bùn, sau đó được rải lại trên mặt luống. Đây là một hình thức trả lại chất hữu cơ cho đất.
6. Kết quả
Phát triển cảnh quan nông thôn xanh mát, yên bình: Mô hình Khóm Cau Dừa góp phần tạo nên một môi trường nông thôn yên bình và đẹp mắt.
Cơ hội việc làm: Mô hình tạo ra thêm cơ hội việc làm cho những người tham gia phân phối khóm tươi và chế biến các sản phẩm từ khóm Tắc Cậu như dứa sấy, bánh khóm, nước ép khóm và nước màu khóm.
7. Kết quả & Tác động
Tăng thu nhập: Nông dân áp dụng mô hình Khóm Cau Dừa có thu nhập tăng từ 2-2,5 lần so với trồng lúa truyền thống.
Thúc đẩy lối sống nông thôn mới: Mô hình thúc đẩy phát triển lối sống nông thôn hiện đại và thịnh vượng hơn.
Khuyến khích du lịch sinh thái: Cảnh quan đẹp mắt do mô hình Khóm Cau Dừa tạo ra là điều kiện lý tưởng để phát triển du lịch sinh thái.
Không khí trong lành: Cù lao Tắc Cậu đóng vai trò như "lá phổi xanh" của thành phố Rạch Giá, lọc sạch không khí và nâng cao bầu không khí tổng thể.
8. Thách thức
Trì trệ trong thay đổi: Việc thuyết phục nông dân áp dụng các kỹ thuật nông nghiệp tiên tiến hơn, chẳng hạn như chuyển đổi sang nông nghiệp hữu cơ, có thể gặp khó khăn.
Lo ngại về an ninh nông thôn: Các vấn đề an ninh ở nông thôn khiến nông dân ngần ngại mở rộng các tầng sinh thái của trang trại, chẳng hạn như nuôi cá, tôm dưới mương khóm hoặc nuôi ong trên đỉnh luống.
Thiếu liên kết chặt chẽ: Thiếu sự hợp tác chặt chẽ giữa nông dân và hợp tác xã làm cản trở tiềm năng đầy đủ của mô hình.
9. Giải pháp này cần hỗ trợ gì?
Xây dựng chuỗi giá trị: Xây dựng một chuỗi giá trị toàn diện bao gồm kỹ thuật canh tác, đa dạng các sản phẩm chế biến và chiến lược tiếp thị hiệu quả là điều quan trọng để nâng cao hiệu quả và lợi nhuận tổng thể của mô hình.
10. Kiến thức địa phương liên quan được bảo tồn từ giải pháp này
Sử dụng mô hình nông nghiệp nổi tiếng từ năm 1970: khóm - Cau - Dừa.
Tận dụng kiến thức kết hợp nhiều loại đất trong nông nghiệp.
11. Vùng/Địa điểm/Cộng đồng áp dụng kiến thức địa phương
Bình An, Châu Thành, Kiên Giang
Mô hình Khóm Cau Dừa rất đặc thù và khó có thể sao chép ở các địa phương khác. Trong lưu vực sông Cái Lớn, việc trồng khóm chủ yếu tập trung ở ba khu vực: Tắc Cậu (Châu Thành - Kiên Giang), Gò Quao (Kiên Giang), và Cầu Đúc (Vị Thanh - Hậu Giang). Chất lượng khóm thường giảm dần từ vùng cửa sông vào sâu trong đất liền. Nguyên nhân là do trong mùa khô, mức độ mặn trong nước giảm khi khoảng cách từ biển tăng lên. Độ mặn là yếu tố then chốt quyết định chất lượng khóm, cùng với sự tương tác giữa các loại cây trồng khác trong các trang trại khóm.
12. Cách thức tham gia của người trẻ
Tiếp thu kiến thức: Các bạn trẻ quan tâm đến việc đóng góp cho mô hình này trước tiên nên nắm vững kiến thức sâu rộng về các nguyên tắc và thực hành.
Bảo vệ môi trường: Ít nhất, các bạn trẻ có thể tham gia tích cực vào việc bảo tồn và bảo vệ các hệ sinh thái nước mặn và nước ngọt tự nhiên, những yếu tố hỗ trợ cho mô hình này.
Nghiên cứu khoa học: Tham gia vào nghiên cứu về các sản phẩm từ cây cau, vì hiện tại vẫn còn hạn chế, có thể giúp đa dạng hóa thị trường thay vì phụ thuộc chính vào Trung Quốc. Hiện nay, chỉ khoảng 20-30% thời gian, cau mới có thể bán được với giá có lợi nhuận.
13. Thông tin về Chủ sở hữu kiến thức
Lê Quốc Việt, nguyên Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Châu Thành (Kiên Giang). Ông đã trồng hơn 40 giống lúa mùa, chỉ thu hoạch bằng dụng cụ nông nghiệp truyền thống để bảo tồn văn hóa.
